Tadeusz Bonawentura Kościuszko
pochodził ze średnioszlacheckiej rodziny z Białorusi. Był synem Ludwika
Tadeusza Kościuszki Siechnowickiego i Tekli Ratomskiej. Urodził się 4
lutego 1746 r. w Mereczowszczyźnie pod Kossowem w powiecie słonimskim
(pomiędzy Brześciem a Nowogródkiem). W 1755 r. wraz z bratem Józefem
został zapisany do szkoły pijarskiej w Lubieszowie koło Pińska. W 1760
przerywa szkołę z powodu ciężkiej sytuacji rodzinnej. Dzięki referencji
Czartoryskich 18 grudnia 1765 wstępuje do Szkoły Rycerskiej (1765-1794).
Uczy się tam historii polskiej i powszechnej, filozofii, łaciny,
języków: polskiego, francuskiego i niemieckiego, prawa, ekonomii,
arytmetyki, geometrii, miernictwa i sztuki inżynierskiej. W 1766 zyskuje
tytuł chorążego, w 1768 zostaje kapitanem, a w 1769 jest już
podbrygadierem. Otrzymuje królewskie stypendium na wyjazd do Paryża.
Opuszcza Polskę 5 października 1769. W Paryżu uczęszcza do Akademii
Malarstwa i Rzeźby, uczy się rysunków, malarstwa, architektury
i inżynierii.
W połowie 1774 r. powraca do Polski, by z końcem następnego roku
wyjechać przez Paryż do Ameryki. Tam bierze udział w wojnie
o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Przybywa do Filadelfii, gdzie 24
września 1776 dostaje zadanie fortyfikacji rejonu rzeki Deleware. 18
października 1776 otrzymuje nominację na inżyniera pułkownika. Jako
inżynier wojskowy fortyfikuje obozy amerykańskiej armii północnej.
Szczególnie odznacza się w walkach pod Saratogą (1777r.) Następnie
przechodzi do armii południowej, gdzie otrzymuje stanowisko naczelnego
inżyniera. Po zakończeniu wojny zostaje przyjęty do Towarzystwa
Cyncynatów. Kongres Stanów Zjednoczonych 13 października 1783 r awansuje
Tadeusza Kościuszkę na generała brygady, a w 1784 nadaje mu Order
Cyncynata. 15 lipca 1784 r Tadeusz Kościuszko odpływa do Europy.
Z Paryża 12 sierpnia 1784 przybywa do Polski. Nie otrzymując stanowiska
w polskim wojsku, osiada w Siechnowicach, gdzie gospodarzy 5 następnych
lat. 12 października 1789 r Tadeusz Kościuszko zostaje nominowany na
generała armii koronnej (w stopniu generała majora). 22 maja 1792
z rozkazu Katarzyny II, Rosjanie przekraczają granicę Polski. Tadeusz
Kościuszko, walcząc z Rosjanami, odznacza się w bitwach pod
Włodzimierzem (17 lipiec) i pod Dubienką (18 lipiec 1792), za co
otrzymuje order Virtuti Militari. Po przystąpieniu do konfederacji
targowickiej króla Stanisława Augusta, Kościuszko podaje się do dymisji
i wyjeżdża do Lipska. 26 sierpnia 1792 r. francuskie Zgromadzenie
Prawodawcze nadaje Tadeuszowi Kościuszce obywatelstwo francuskie.
W 1793, z ramienia emigracji polskiej, T. Kościuszko udał się do
Paryża, by uzyskać pomoc dla Polski od francuskiego rządu rewolucyjnego.
Jego misja nie powiodła się. Przewidziany na przyszłego wodza powstania
w Polsce, brał udział w pracach sprzysiężenia powstańczego 1793-1794.
We wrześniu 1793, uznając brak możliwości zorganizowania skutecznego
powstania narodowego, wyjechał do Włoch. Do Polski wrócił w marcu 1794
r., na wieść o marszu Madalińskiego. Po ogłoszeniu insurekcji w Krakowie
(24 III 1794) Kościuszko objął władzę dyktatorską jako Najwyższy
Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. W czasie trwania walk stosował nową
taktykę w zakresie współdziałania broni, starając się rekompensować
niedostateczne uzbrojenie i wyszkolenie armii powstańczej. Wykazał duże
umiejętności w zakresie fortyfikacji polowych. Rozbicie wojsk rosyjskich
pod Racławicami (4 IV 1794) umożliwiło spokojniejsze organizowanie
armii polskiej i pozyskanie chłopów. Dla zjednania mieszkańców wsi
ogłosił dwa uniwersały (pod Winiarami 2 V i Połańcem 5 V 1794) znoszące
poddaństwo osobiste i ograniczające pańszczyznę. Po klęsce pod
Maciejowicami (10 X 1794) Kościuszko więziony był w twierdzy
pietropawłowskiej w Petersburgu. Zwolniony przez cara Pawła I w 1796 ,
w 1797 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W lipcu 1798 przybył do Paryża,
gdzie współdziałał przy tworzeniu Legionów Polskich. Sprzeciwiał się
jednak wiązaniu sprawy polskiej z Napoleonem, któremu nie ufał. W 1799
Kościuszko brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów
Polskich. Rozczarowany minimalistycznymi decyzjami kongresu wiedeńskiego
w sprawie polskiej definitywnie wycofał się z wszelkiego udziału
w życiu politycznym i zamieszkał w Solurze (Solothurn) w Szwajcarii. 2
kwietnia 1817 roku podpisał jeszcze akt zwalniający z poddaństwa
i uwłaszczający chłopów w jego dobrach w Siechnowicach. Tadeusz
Kościuszko zmarł po ciężkiej chorobie dnia 15 października 1817 roku.
Początkowo pochowany został w miejscowym kościele, następnie jego ciało
przeniesiono do Krakowa na Wawel.
Kościuszko był legendą dla Polaków, gdy żył i walczył, przewodził
duchowo emigracji polskiej. Po śmierci, postać Naczelnika stała się
uosobieniem polskiej tradycji niepodległościowej w XIX i XXw.
Sprowadzenie prochów Kościuszki na Wawel w 1819 r. było wielką narodową
demonstracją. Trzy lata później dla upamiętnienia jego osoby rozpoczęto
budowę kopca pod Krakowem. Kopiec "Kościuszki" do dziś stanowi
świadectwo tego, kim był dla współczesnych i obecnych pokoleń, jeden
z największych polskich bohaterów narodowych.
Tadeusz
Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 r. na Polesiu, w Mereczowszczyżnie
– folwarku dzierżawionym przez ojca. Na chrzcie otrzymał trzy imiona:
Andrzej, Tadeusz, Bonawentura, ale przez całe życie używał tylko
drugiego z nich. Był czwartym, najmłodszym dzieckiem Tekli i Ludwika
Kościuszków. Tadeusz jako dziewięcioletni chłopiec rozpoczął naukę
w kolegium w Lubaszowie. W uczelni tej, utrzymanej w duchu
patriotycznym, starano się wychowywać dobrych i mądrych obywateli,
którzy w przyszłości potrafiliby właściwie pokierować losami kraju. Być
może dlatego przyszły bohater, poznawszy życiorysy mężów starożytnej
Grecji i Rzymu, z a wzór stawiał sobie Tymoleona, który walczył o prawa
ludu greckiego przeciwko miejscowym tyranom i najeźdźcom. Mając
dwanaście lat, Kościuszko stracił ojca. Dwa lata później skończył naukę,
powrócił do domu i pomagał matce w gospodarstwie. Dzięki wsparciu
sąsiada i przyjaciela jego ojca, Józefa Sosnowskiego, po pięciu latach
rozpoczął naukę w szkole rycerskiej założonej przez Augusta
Poniatowskiego. Przyszły naczelnik postanowił do nauki wziąć się
z zapałem i po roku mianowany został chorążym, a po trzech latach
uzyskał stopień kapitana i stypendium króla, które miało być
przeznaczone na studia we Francji. Następnie Kościuszko wyjechał do
Paryża, gdzie uczęszczał do Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby,
gdyż do szkoły wojskowej, jako cudzoziemiec, nie mógł być przyjęty.
Chodził jednak na wykłady francuskich architektów i inżynierów,
a szczególnie znawców sztuki budowy fortyfikacji. Dzięki temu zdobył
umiejętności, które w późniejszym czasie przyniosły mu sławę wspaniałego
fortyfikatora i organizatora przepraw przez rzeki.
We Francji Kościuszko bliżej poznał ideologię oświecenia. Następnie
zwiedził Anglię, Szwajcarię, Włochy i Niemcy. To właśnie za granicą
dowiedział się o pierwszym rozbiorze Polski. Po powrocie do kraju nie
mógł jednak znaleźć stanowiska w wojsku. Zamieszkał więc u przyjaciół na
wsi. Pałał wówczas odwzajemnioną miłością do Ludwiki Sosnowskiej, córki
przyjaciela rodziny, który pomógł mu przed laty dostać się do Szkoły
Rycerskiej. Jednak ojciec ukochanej nie wyrażał zgody na ślub, czego
przyczyną były znaczne różnice majątkowe. To z jego ust usłyszał
Tadeusz, że "córki magnackie nie są dla drobnych szlachetków".
Nieszczęśliwa miłość i brak posady w wojsku spowodowały, że Kościuszko
postanowił ponownie opuścić ojczyznę, by wziąć udział w walce Stanów
Zjednoczonych o wolność. Powróciwszy do kraju, został powołany w stopniu
generała- majora do armii, która uchwałą Sejmu została powiększona do
liczby stu tysięcy żołnierzy. W 1792 r. Kościuszko wziął udział w wojnie
z wojskami carycy Katarzyny i był dowódcą w pomyślnie zakończonej
bitwie pod Dubienką. Jednak król, nie wierząc w dalsze zwycięstwa, oddał
kraj w ręce Katarzyny i króla pruskiego – Fryderyka. Wówczas Tadeusz
Kościuszko wraz z patriotami udał się na emigrację do Drezna i Lipska.
Tam emigranci zaczęli myśleć o zorganizowaniu powstania, nazwanego
wkrótce kościuszkowskim, gdyż to właśnie Kościuszko przybył do Krakowa,
by stanąć na jego czele. Przywiózł ze sobą przygotowany wraz z H.
Kołłątajem oraz I. Potockim akt powstania, którego ogłoszenie miało być
hasłem do podjęcia walki przez cały naród. Powstanie wybuchło 24 marca
1794 r. Wtedy też na krakowskim rynku, wypełnionym przez tłumy, Tadeusz
jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, złożył słynną
przysięgę. Maria Konopnicka tak przedstawiła tę uroczystą chwilę:
"Na krakowskim rynku wszystkie dzwony biją,
Cisną się mieszczany z wyciągniętą szyją.
Na krakowskim rynku tam ludu gromada,
Tadeusz Kościuszko dziś przysięgę składa.
Zagrzmiały okrzyki, jak tysiączne działa...
Swego bohatera Polska wita cała!"
W dwanaście dni po złożeniu przysięgi odbyła się pod Racławicami
pierwsza bitwa powstania. Kościuszko, widząc, że kawaleria i piechota
polska nie mogą przełamać siły wroga, postanowił wprowadzić do walki
chłopów – kosynierów. Posunięcie to przyniosło mu zwycięstwo, a Rosjanie
wycofali się, ponosząc druzgoczącą klęskę. Jeszcze na racławickim polu
Naczelnik przywdział sukmanę chłopską mówiąc, że wkłada ją jako mundur
najwaleczniejszego oddziału. Aby podkreślić bohaterstwo chłopów
-żołnierzy i zachęcić ich do czynnego udziału w powstaniu, w obozie pod
Połańcem ogłosił słynny Uniwersał Połaniecki, który zapewniał chłopom
osobistą wolność. Po radosnym dniu racławickiego zwycięstwa, Kościuszko
dzielnie stawił czoło wojskom pruskim i rosyjskim, które otoczyły
Warszawę. Dzięki umiejętnemu dowodzeniu Naczelnika nie została ona
zdobyta. Insurekcja Warszawska dowiodła, że powstanie rozwija się.
W kilka dni później wyzwolono Wilno i wybuchło powstanie na Żmudzi. Po
licznych sukcesach przyszły jednak klęski. Z Rosji nadchodziły liczne
posiłki. Wiedząc o tym, Kościuszko postanowił zagrodzić drogę wojskom
rosyjskim, które wycofały się spod Warszawy, zanim zdążyły połączyć się
z nowymi siłami ciągnącymi ze wschodu. Do walki doszło 10 października
1794 r. pod Maciejowicami. Naczelnik również i tym razem chciał
osobiście dowodzić w bitwie. Opuścił, więc Warszawę i w ciągu jednego
dnia, zmieniając konie, przebył przeszło sto km by stoczyć bój z armią
rosyjską.
Mimo niepowodzeń Polaków, Kościuszko próbował jeszcze formować
rozpraszające się pod naciskami wroga oddziały, co i tak nie przyniosło
oczekiwanych rezultatów. Podczas bitwy Tadeusz został ciężko ranny.
Zalany krwią stracił przytomność. Gdy wrócił do sił, przewieziono go do
Petersburga, gdzie został uwięziony. Kres niewoli dzielnego wodza
położyła śmierć rosyjskiej carycy – Katarzyny, a jej syn Paweł,
życzliwie nastawiony do Kościuszki, postanowił wrócić mu wolność.
Następnie nasz bohater udał się do Ameryki, do której droga wiodła
przez: Finlandię, Szwecję, Danię i Anglię. W podróży towarzyszył mu
admirał z czasów powstania i jego przyjaciel – Julian Ursyn Niemcewicz.
Tadeusz przebywał w Ameryce niecały rok. Dowiedziawszy się, że utworzono
we Włoszech Legiony Polskie, postanowił wrócić do Europy. Jednak mimo
próśb Dąbrowskiego nie stanął na czele oddziałów. Walczyły one bowiem
u boku Napoleona, do którego nie miał zaufania.
Ostatnie dwa lata życia spędził Kościuszko w Szwajcarii, w Solurze,
mieszkając u zaprzyjaźnionej rodziny. Mimo pobytu poza granicami
ojczyzny, żywo interesował się wszystkim, co działo się w Polsce.
W spisanym na pół roku przed śmiercią testamencie polecił zapewnić
chłopom, mieszkającym we wsiach należących do jego majątku, wolność
osobistą i prawo własności do uprawianej przez nich ziemi. Zmarł 15
października 1817 r. po krótkiej chorobie. Tadeusz Kościuszko jako
organizator i znakomity dowódca pierwszego, ogólnonarodowego powstania
polskiego odegrał ważną rolę w historii naszego kraju, Dziś należy on do
najbardziej znanych i zasłużonych bohaterów narodowych. To właśnie
Tadeusz Kościuszko, w trudnych dla Polski chwilach potrafił obudzić
w Polakach narodową świadomość i poprowadzić ich do walki.
Pochodzenie i lata młodości
T. Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 r. w Mereszowszczyźnie na
Polesiu i był czwartym dzieckiem Ludwika Tadeusza i Tekli z Ratomskich.
Ród Kościuszków wywodził się od dworzanina króla Zygmunta I,
Konstantego, zwanego zdrobniale Kostiuszko. Tenże za nieznane bliżej
zasługi otrzymał w 1509 roku na własność majątek Siechnowicze, który
stał się gniazdem rodowym Kościuszków.
W roku 1755 Tadeusz razem ze starszym bratem Józefem rozpoczynają naukę
w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. W 1760 roku wracają obaj do domu, ze
względu na kłopoty rodzinne. Ponieważ dziedzicem niewielkiego rodzinnego
majątku ma być Józef, Tadeusz wybiera karierę wojskowego. W 1764 roku
z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstaje Szkoła Rycerska.
Ma ona przygotować kadrę oficerów, ludzi światłych, postępowych
i dobrych obywateli. 18 grudnia 1765 roku Kościuszko wstępuje do Korpusu
Kadetów Szkoły Rycerskiej, gdzie wyróżnia się spośród innych. Studiuje
tam historię Polski i historię powszechną, filozofię, łacinę, język
polski, francuski i niemiecki oraz prawo, ekonomię, arytmetykę,
geometrię i miernictwo. Pobiera specjalny kurs inżynierski dla
wyróżniających się słuchaczy. Szkołę Rycerską kończy w stopniu kapitana.
Kościuszko we Francji
5 października 1769 roku Kościuszko razem z Orłowskim, kolegą ze szkoły
rycerskiej, wyjeżdża jako królewski stypendysta do Francji. W Paryżu
studiuje w Akademii Malarstwa i Rzeźby. Po jakimś czasie zdaje sobie
sprawę z tego, że kariera malarza niezupełnie mu odpowiada. Chce zatem
wzbogacić swoją wiedzę inżynieryjną. Nie może jednak myśleć o wstąpieniu
do jednej z paryskich szkół wojskowych, gdyż jest cudzoziemcem i nie ma
dość pieniędzy. Uczy się więc sam i chodzi na prywatne wykłady
profesorów ze szkół wojskowych. Pięcioletni pobyt Kościuszki we Francji
(która była w przededniu rewolucji) wywiera poważny wpływ na jego
przekonania polityczne i społeczne.
Powrót do Polski
Latem 1774 (dwa lata po I rozbiorze dokonanym przez Rosję, Austrię
i Prusy) Kościuszko wraca do Polski. Nie znajduje zatrudnienia w Wojsku
Polskim ówcześnie zredukowanym do 10000 żołnierzy. W rodzinnym majątku
gospodarzy brat, więc plany małżeńskie pozbawionego ziemi Kościuszki
spalają na panewce.
Emigracja
Drezno i Paryż
Jesienią 1775 roku Kościuszko wyjeżdża do Drezna. Nosi się z zamiarem
wstąpienia do służby na dworze Saskim lub armii elektora. Zabiegi
w Dreźnie nie przynoszą powodzenia, dlatego Tadeusz podejmuje dalszą
podróż do Paryża. Tutaj dowiaduje się o wojnie w Ameryce. Kolonie
amerykańskie wspierane przez Francuzów podejmują walkę z Anglią o swoją
odrębność oraz niepodległość.
Kościuszko w Ameryce
Kościuszko w Paryżu zatrzymuje się na krótko. Prawdopodobnie już
w czerwcu wyrusza w daleką podróż do Ameryki. Przybywa tam w sierpniu
1776 roku, niecały miesiąc po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości.
Prawdopodobnie dzięki wstawiennictwu generała Lee, do którego miał list
od księcia Czartoryskiego, Kościuszko zostaje nominowany na inżyniera
armii amerykańskiej. Wkrótce po przybyciu do Filadelfii, 24 września
1776 otrzymuje zadanie opracowania fragmentu ufortyfikowania miasta
(rejon rzeki Delaware).
Na wiosnę 1777 roku Kościuszko zostaje wysłany na północ nad granicę
kanadyjską pod wodzą generała Horatio Gatesa. Przez wiele miesięcy
Kościuszko fortyfikuje różne obozy wojskowe armii północnej. Rozgłos
przynosi mu obóz znajdujący się blisko indiańskiej wioski Saratoga
(1777). Wyrazem uznania dla jego inżynierskich umiejętności jest
powierzenie budowy silnej twierdzy West Point nad rzeką Hudson. Decyzję
taką popiera naczelny wódz armii amerykańskiej Jerzy Waszyngton.
Kościuszko na własną prośbę zostaje skierowany do armii południowej. Tu
także jego umiejętności inżynierskie pozwalają odnosić Amerykanom
zwycięstwa. W uznaniu zasług, uchwałą Kongresu Tadeusz Kościuszko
awansuje 13 października 1783 roku na generała brygady armii
amerykańskiej. Otrzymuje też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu
(około 250 ha) oraz znaczną sumę pieniędzy, która ma być wypłacona
w terminie późniejszym, w rocznych ratach. Jeszcze większym wyróżnieniem
ze strony współtowarzyszy walki jest przyjęcie go, jako jednego
z trzech cudzoziemców, do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez
najbardziej zasłużonych oficerów.
Powrót do Polski
W lipcu 1784 roku pożegnawszy się z przyjaciółmi, wraca do Polski (12
sierpnia 1784). Sytuacja w kraju jest bardzo zła. Po raz kolejny powraca
więc Kościuszko do rodzinnych Siechnowicz, gdzie spędzić ma teraz bez
mała pięć lat. Na szczęście, jego część majątku, administrowana przez
ten czas przez szwagra Setko, nie jest już zadłużona, a nawet przynosi
niewielki dochód. Mimo skromnych dochodów, z trudem wystarczających na
niezbędne wydatki, Kościuszko ogranicza pańszczyznę chłopom
siechnowickim. Odtąd mają odpracowywać tylko dwa dni w tygodniu. Kobiety
zupełnie uwolnione zostają od pracy. Taka decyzja, zgodna z poglądami
generała, nie może znaleźć uznania u okolicznej szlachty.
Kościuszko żywo interesuje się wydarzeniami w kraju. Coraz większą rolę
w życiu politycznym Polski odgrywa grupa działaczy widzących
konieczność przeprowadzenia reform. Radykalna staje się też postawa
części, nastrojonej patriotycznie, szlachty. Znakomici pisarze
polityczni, tacy jak Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj występują za
wzmocnieniem władzy centralnej, za przyznaniem większych praw
mieszczaństwu i chłopom. Obradujący w latach 1788-1792 Sejm zwany
Wielkim lub Czteroletnim podejmuje dzieło naprawy Rzeczypospolitej.
Jedna z pierwszych jego uchwał podnosi liczbę wojska do 100 tysięcy.
Powstaje wtedy dla Kościuszki szansa kariery wojskowej w armii
Rzeczypospolitej. 12 października 1789 Tadeusz otrzymuje podpisaną przez
króla nominację na generała majora wojsk koronnych a wraz z nią wysoką
pensję dwunastu tysięcy złotych rocznie. Uzyskanie upragnionego patentu
położy kres długoletnim kłopotom finansowym Kościuszki.
Dążenia Polaków do wzmocnienia ojczyzny wywołały niepokój Rosji oraz
Prus, a także części rodzimej magnaterii związanej z obcymi mocarstwami.
Już w kwietniu 1792 roku konserwatyści magnaccy, Szczęsny Potocki,
Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki przygotowali akt
konfederacji, znoszącej postanowienia Konstytucji 3 Maja. Gwarantem
przywrócenia dawnych praw miała być caryca Katarzyna II. Akt
konfederacji ogłoszony został 14 maja, w pogranicznej miejscowości
Targowica, a w kilka dni później armia rosyjska, na prośbę targowiczan,
przekroczyła granice Rzeczypospolitej. Od kilku już miesięcy trwały
w Polsce przygotowania do spodziewanej interwencji. Kościuszko brał
w nich aktywny udział, dokonując inspekcji i manewrów podległych sobie
wojsk, obejmując przy tym dowództwo dywizji pod nieobecność księcia
Józefa Poniatowskiego. Na początku maja 1792 roku dokonana została
reorganizacja wojsk polskich. Wodzem armii koronnej, liczącej około 17
tysięcy żołnierzy, król mianował księcia Józefa Poniatowskiego. Dowódcą
jednej z trzech dywizji, tworzących armię koronną, został Tadeusz
Kościuszko. 18 maja wojska rosyjskie (w sile około 100 tysięcy
żołnierzy) wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej, rozpoczęła się
wojna w obronie Konstytucji 3 Maja.
Armia litewska, wskutek zdrady dowódcy ks. Wirtemberskiego, nie
stawiała najeźdźcom prawie żadnego oporu. Również armia koronna nie
dysponowała wystarczającymi siłami dla powstrzymania korpusu
wkraczającego na Ukrainę. Udało się jej tylko wycofać bez większych
strat na linię Bugu. W trakcie odwrotu, doszło 18 czerwca do zwycięskiej
bitwy pod Zieleńcami. Wprawdzie nie miała ona większego znaczenia dla
przebiegu dalszych działań, wykazała jednak możliwość skutecznej walki
z wrogiem. Dla uczczenia tego zwycięstwa ustanowiony został przez króla
krzyż Virtuti Militari. Na pierwszej liście odznaczonych widnieje,
między innymi, nazwisko generała majora Tadeusza Kościuszki. Kościuszko
odznaczył się w bitwach pod Włodzimierzem (17 lipiec), pod Dubienką (18
lipiec 1792) i Zieleńcami, za co otrzymał order Virtuti Militari. Po
walkach na linii Bugu, w których odparto około trzykrotnie silniejsze
wojska rosyjskie, ukształtowała się opinia o wysokich umiejętnościach
dowódczych Kościuszki, czego wyrazem była nominacja na generała
lejtnanta podpisana 1 sierpnia 1792 roku. Zanim nominacja ta dotarła do
obozu pod Sieciechowem, gdzie rozlokowała się armia koronna, jak grom
spadła na wszystkich wiadomość o przystąpieniu króla do konfederacji
targowickiej i polecenie wstrzymania wszelkich działań przeciwko wojskom
rosyjskim.
Większość działaczy politycznych szykowała się do opuszczenia kraju,
wyjeżdżając głównie do Saksonii, tam bowiem w Lipsku i Dreźnie powstawał
ośrodek emigracyjny przeciwników konfederacji targowickiej. Także
Kościuszko coraz częściej myślał o wyjeździe. 26 sierpnia Narodowe
Zgromadzenie Prawodawcze rewolucyjnej Francji nadało mu zaszczytny tytuł
Obywatela Francji. Było to wyrazem uznania dla jego działalności
i walki o ideały wolności. W liście adresowanym do księżnej
Czartoryskiej, w październiku 1792 roku Kościuszko informował, że
wkrótce wyjeżdża do Lipska. Przebywali już tutaj Ignacy Potocki i Hugo
Kołłątaj, kierujący sprzysiężeniem przeciwników targowicy
i przygotowujący powstanie przeciwko zaborcom. Wiosną 1793 roku powstał
drugi ośrodek spiskowy, skupiający działalność wcześniejszych
niewielkich organizacji, tym razem już w kraju. Na jego czele stanęli
Ignacy Działyński, Karol Prozor i inni.
W Lipsku Kościuszko mieszkał tylko przez dwa tygodnie, udając się
następnie do Paryża. Starał się tam o uzyskanie pomocy Francji dla
planowanego powstania, ale konkretnych zobowiązań nie uzyskał. Rozwój
wydarzeń w kraju zdawał się sprzyjać mgliście jeszcze zarysowanej
koncepcji wywołania insurekcji. 13 stycznia 1793 roku Prusy podpisały
z Rosją porozumienie w sprawie drugiego rozbioru Polski. Zwołany 17
czerwca do Grodna Sejm, z pewnymi oporami, ratyfikował układy rozbiorowe
z dwoma państwami zaborczymi. Polska stała się krajem o powierzchni
niewiele przekraczającej 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, z liczbą
ludności około 4 milionów. Gospodarka i społeczeństwo były zrujnowane
ekonomicznie i moralnie. Takiego zakończenia nie przewidywali nawet
najzagorzalsi zwolennicy konfederacji targowickiej. Większość obywateli
zrozumiała wówczas prawdziwe zamiary zaborców, a to stwarzało
sprzyjający klimat do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość.
Po powrocie z Paryża do Drezna w czerwcu 1793 roku, Kościuszko
opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. W formie
instrukcji trafiła ona do kraju, gdyż tu miały być przeprowadzone
odpowiednie przygotowania. Krajowy ośrodek sprzysiężenia miał nieco
odmienny plan działania. Przedstawiony on został Kościuszce we wrześniu
1793 roku w Podgórzu pod Krakowem. Generał stwierdził, iż przygotowania
są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania jeszcze niezbyt
sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas bliżej nieokreślony.
Tymczasem sytuacja w kraju rozwijała się w niepomyślnym kierunku.
Zapadła, wymuszona na Radzie Nieustającej, decyzja o znacznej redukcji
wojska polskiego. W pierwszych dniach marca władze carskie wpadły na
trop warszawskiej organizacji spiskowej. Kolejni emisariusze z kraju
przynosili do Lipska naglące wezwania. W tej sytuacji Kościuszko
zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego
instrukcji. Prawdopodobnie 15 marca wyruszył z Drezna do Krakowa. (Dla
lat 1794-1795 patrz "Insurekcja")
W 1796 roku Paweł I wypuszcza Kościuszkę, który zgadza się złożyć
przysięgę wiernopoddańczą, w zamian za co car uwalnia 20 000 Polaków.
Kościuszko wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych, jednak na krótko, gdyż już
w 1797 roku wraca do Europy. W latach 1798-1815 roku mieszka w Brevile
pod Paryżem u Piotra Zeltnera, bierze udział w tworzeniu Legionów
polskich. W 1799 roku (17 października i 6 listopada) spotyka się
z Napoleonem. W 1799 bierze udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa
Republikanów Polskich. W 1800 roku wydaje broszurę "Czy Polacy mogą
wybić się na niepodległość" W 1808 roku publikuje książkę "Obroty
artylerii konnej". W 1808 roku wyjeżdża do Solur (Solothurn)
w Szwajcarii do Franciszka Zeltnera (wójta Solur). W 1815 r. odwiedza
w Wiedniu cara Aleksandra I, z podziękowaniami za utworzenie Królestwa
Polskiego, o co wcześniej zwracał się w swych listach do cara. 15
października 1817 roku umiera w Solur. W roku 1818 prochy Tadeusza
Kościuszki przewieziono do Katedry Wawelskiej, a na jego cześć usypano
w latach 1820-1823 Kopiec w Krakowie na wzór istniejących w mieście
kopców Wandy i Krakusa, zaś w roku 1861 – Kopiec Kościuszki.